Bezwarunkowy dochód podstawowy – Czy może stanowić podstawę organizacji nowoczesnego państwa dobrobytu?

Zagadnienie bezwarunkowego dochodu podstawowego (BDP) jest bezpośrednio związane z dyskusją dotyczącą przyszłości koncepcji państwa dobrobytu. Nie ma wątpliwości, że klasyczna forma organizacji ubezpieczeń społecznych i prowadzenia polityki socjalnej przeżywa kryzys. Problemy zaczęły się już na przełomie lat 70. i 80., co związane było z odwróceniem powojennej dywidendy demograficznej (Kukołowicz, Szarfenberg, Trzeciakowski, 2020). Od tamtego czasu temat zapaści państwa opiekuńczego jest stałym elementem debaty publicznej, a niepewność i nieufność co do efektywności jego instytucji jest dość powszechna. Powodem takiego stanu rzeczy jest rosnąca liczba bardzo poważnych wyzwań, związanych ze zmianą podstawowych uwarunkowań społeczno-gospodarczych. Za najważniejsze należy uznać upowszechnienie tzw. elastycznych form zatrudnienia oraz szybkie tempo rozwoju technologii, które wymusza częste zmiany kwalifikacji. Te dwie kwestie powodują załamanie się dotychczasowego modelu społecznego, opierającego się na uregulowanym, długotrwałym, pełnoetatowym zatrudnieniu ludzi w wieku produkcyjnym, którzy regularnie odprowadzają składki na rzecz funduszy ubezpieczeniowych. Wraz z problemem starzenia się społeczeństwa i niekorzystną strukturą demograficzną sprawia to, że nieuchronne jest powstawanie dziur w społecznym zabezpieczeniach. Jeżeli te tendencje się utrzymają, to obecna struktura przestanie poprawnie funkcjonować. Uzasadnionym wydaje się więc twierdzenie, że potrzebna jest rewizja części założeń i wartości, a przede wszystkim instrumentów prowadzenia polityki społecznej.

Jedną z proponowanych alternatyw jest właśnie bezwarunkowy dochód podstawowy. Mimo ogromnego potencjału, zainteresowanie tą koncepcją w literaturze dotyczącej zabezpieczenia społecznego jest stosunkowo niewielkie. Rzadko pojawia się ona również w dyskursie politycznym i w programach wyborczych oraz nie została nigdy w pełni wprowadzona w praktyce. Na gruncie polskim zyskała ona pewien rozgłos za sprawą raportu Polskiego Instytutu Ekonomicznego, który ukazał się w grudniu 2020 roku. Przeprowadzone badania wskazały, że 87% Polaków nie wie, czym jest BDP (Kukołowicz, Szarfenberg, Trzeciakowski, 2020). Nie powinno to nikogo dziwić, biorąc pod uwagę, że działalność w zakresie promocji tej idei w Polsce ogranicza się do wysiłków podejmowanych przez Polską Sieć Dochodu Podstawowego. Uważam, że projekt systemowej i ideologicznej zmiany, jaka kryje się za tą propozycją, jest wart szerokiej publicznej debaty oraz przetestowania w praktyce. W perspektywie kilku dekad możemy bowiem stanąć przed koniecznością wprowadzania tego typu rozwiązania.

Zanim jednak przejdę do kwestii implementacji chciałbym zacząć od fundamentów i wyjaśnić czym właściwie jest BDP oraz jakie są jego ideowe podstawy. W polskiej literaturze najbardziej wszechstronną definicję tego pojęcia stworzył prezes wspomnianej już Polskiej Sieci Dochodu Podstawowego Maciej Szlinder. Jego zdaniem BDP oznacza:

„bezwarunkowe świadczenie pieniężne wypłacane regularnie przez państwo lub inną jednostkę parapaństwową indywidualnie wszystkim obywatelkom i obywatelom (względnie rezydentkom i rezydentom) w wysokości wystarczającej do realizacji podstawowych potrzeb biologicznych i społecznych” (Szlinder, 2018).

Sposób myślenia i system wartości stojący za tym rozwiązaniem trafnie prezentuje brytyjski ekonomista Guy Standing w swojej książce Basic Income: And How We Can Make It Happen. Formułuje w niej pięć głównych zasad sprawiedliwości społecznej, które można uznać za swego rodzaju papierek lakmusowy dla rządowej polityki społecznej. Tylko BDP spełnia jednocześnie wszystkie wyszczególnione kryteria:

1) Zwiększa bezpieczeństwo najbardziej zagrożonych grup społecznych.

2) Nie narzuca wybranym grupom dodatkowych form kontroli ze względu na jego pobieranie.

3) Poszerza prawa odbiorców świadczenia jednocześnie ograniczając swobodę decyzji dostarczycieli.

4) Nie obciąża społeczności kosztami ekologicznym.

5) Nie utrudnia ludziom wykonywania pracy w godny sposób.

W przeciwieństwie do klasycznych form ubezpieczeń społecznych BDP nie jest związany z podjęciem zatrudnienia, określonym pułapem dochodów, posiadaniem dzieci, czy innymi czynnikami. Przyjmuję więc formę prawa obywatelskiego, które w równym stopniu przysługuje wszystkim, a za jego realizację odpowiedzialne są instytucje państwa. Patrząc z tej perspektywy, działa on na podobnej zasadzie co np. system edukacji. Na gruncie ideologicznym BDP wyrasta z przekonania, że każdy człowiek ma prawo do życia i prowadzenia go zgodnie z własnymi przekonaniami. Żeby jednak to prawo urzeczywistnić, potrzebne są pewne konkretne materialne gwarancje. Jeżeli dana jednostka nie jest w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb biologicznych, społecznych i kulturalnych, to jej prawa zostają faktycznie ograniczone. W warunkach gospodarki kapitalistycznej ta możliwość wiąże się bezpośrednio z posiadaniem wystarczającej ilości środków pieniężnych.

źródło: Matt Kenyon/The Guardian

Na gruncie polskim kwota ta określana jest jako minimum socjalne i oblicza ją Instytut Pracy i Spraw Socjalnych – obecnie wynosi 1362 zł (IPiSS, 2022). Ocenia się, że dysponując takimi zasobami materialnymi, jednostka jest w stanie zacząć względnie normalne funkcjonowanie w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym. Głównym celem jest więc całkowita likwidacja ubóstwa, poprzez zapewnienie wszystkim obywatelom minimum socjalnego. Należy to uznać za niezwykle ambitne przedsięwzięcie, szczególnie jeżeli weźmiemy pod uwagę, że w tzw. strefie niedostatku żyje dziś około 41% Polaków (GUS, 2022). Uważam, że naprawa tego stanu rzeczy leży w interesie wszystkich, nawet tych, którzy stracą netto na wprowadzeniu tego świadczenia. Nie chodzi tu wyłącznie o kwestie moralne i etyczne, ale również o stabilność porządku społecznego, gospodarczego i politycznego w dłuższym horyzoncie czasowym. Przyjęcie modelu, w którym każdy ma zapewnione podstawowe środki do życia, pozwoliłoby na złagodzenie społecznych i politycznych podziałów. Przełożyłoby się to pozytywnie na wzrost gospodarczy oraz ograniczyłoby poparcie dla populistycznych i radykalnych ugrupowań. Oznacza to, że projekt ostatecznie byłby korzystny dla ludzi ze wszystkich przedziałów dochodowych.

Likwidacja ubóstwa nie jest jednak jedynym powodem, dla którego warto rozważyć wprowadzenie bezwarunkowego dochodu podstawowego. Kolejnym zagrożeniem dla współczesnych systemów ubezpieczeń społecznych jest polaryzacja rynku pracy oraz potencjalne bezrobocie technologiczne. Są one wynikiem upowszechnienia się coraz lepszych i tańszych rozwiązań zastępujących ludzką pracę, takich jak automatyzacja, robotyzacja i sztuczna inteligencja. Mimo że ich rosnące wykorzystywanie nie prowadzi do zmniejszenia ogólnej liczby miejsc pracy (Klenert, Fernandez-Macìas, Anton, 2020), to powoduje wzrost zapotrzebowania na kompetencję profesjonalne i cyfrowe (Światowe Forum Ekonomiczne, 2020), które dla wielu mogą być ciężkie do zdobycia. To wszystko oznacza zmniejszenie pewności zatrudnienia wśród ludzi o niskich i średnich kompetencjach, a nawet niebezpieczeństwo całkowitego wypchnięcia ich z rynku pracy. BDP jest więc narzędziem realizacji idei, zgodnie z którą zyski płynące z zastępowania pracy ludzkiej robotami, powinny podlegać społecznej redystrybucji. Należy przy tym szczególnie wziąć pod uwagę położenie osób, które tracą zatrudnienie. Sytuacja, w której innowacje wprowadzane są bez uwzględnienia interesu pracownika, a korzyści są w całości zagarniane przez pracodawcę, nie powinna mieć miejsca. Tego typu praktyki prowadzą do poszerzenia się grona osób społecznie wykluczonych, podkopania zaufania do systemu gospodarczego i instytucji państwowych oraz rozpadu różnego rodzaju wspólnot. Są więc one współodpowiedzialne za radykalizację nastrojów politycznych i pogłębienie polaryzacji społecznej. Gwarantowany dochód zabezpieczyłby pracowników przed wykluczeniem, zapewniłby elastyczność, a nawet szansę na przebranżowienie się i podniesienie swoich kompetencji.  

We wstępie wspomniałem, że koncepcja BDP nigdy nie została zrealizowana w praktyce. Przeprowadzono jednak szereg eksperymentów i programów pilotażowych ze świadczeniami, które są do niego bardzo zbliżone. Miały one za zadanie sprawdzić, jakie efekty społeczne i gospodarcze miałoby wprowadzenie tej idei. Jeden z bardziej udanych programów został przeprowadzony w Indiach w 2010 roku i wykazał wiele pozytywnych efektów związanych z otrzymywaniem BDP (Standing, 2010). Po pierwsze, wbrew powszechnej opinii transfery pieniężne nie wiązały się wcale z dezaktywizacją zawodową i bezrobociem. W rzeczywistości stało się coś zupełnie przeciwnego – osoby mające zapewnione bezpieczeństwo socjalne zwiększyły swoją aktywność ekonomiczną. Szczególnie widoczne było to w przypadku działalności na własny rachunek, która wiązała się z ryzykiem ekonomicznym. Ludzie znacznie częściej zakładali własne biznesy, decydowali się na rozpoczęcie domowej produkcji różnych wyrobów, kupowali zwierzęta, sprzęt rolniczy, maszyny i inwestowali w zwiększenie efektywności swojej pracy. Po drugie, zaobserwowano znaczną poprawę w obszarze edukacji i inwestycji w tzw. kapitał ludzki. Dzieci częściej zapisywano do szkół, miały zauważalnie większą frekwencję i lepsze wyniki w nauce. Rzadziej wykonywały również prace, które mogłyby przeszkodził im w rozwoju oraz były bardziej skłonne do kontynuowania nauki. Pozytywne zmiany zaszły również w ogólnym stanie zdrowia ludności. Należy przypisać to przede wszystkim zwiększonej możliwości zakupu odpowiednich leków, dostępowi do lepszej jakości żywności i ograniczeniu odczuwanego stresu, lęku i niepokoju. Jednak oprócz wymiaru ekonomicznego należy również docenić wpływ BDP na emancypację jednostki i poszerzenie obszaru jej faktycznej wolności. Jak wskazuje Ministerstwo Finansów Indii:

„Okoliczności, które sprawiają, że ludzie są uwięzieni w biedzie są zróżnicowane; ryzyka, na jakie są narażeni i wstrząsy, z którymi się borykają, również się różnią. Państwo nie jest zawsze w najlepszej pozycji, aby określić, które ryzyka powinny być łagodzone i co należy uznać za priorytet. BDP efektywnie uwalnia obywateli od relacji paternalistycznych i klientalnych z państwem” (Economic Survey, 2017).

Powyższe wnioski potwierdza kolejny eksperyment, który przeprowadzono w Finlandii w latach 2017-2018 (Kela, 2020). Jego głównym sukcesem było znaczące polepszenie fizycznego i psychicznego dobrostanu uczestników. Byli bardziej zadowoleni ze swojego życia, mieli lepsze samopoczucie, rzadziej doświadczali psychicznych napięć, lęków, smutków, samotności, niepewności, stresu czy depresji. Przełożyło się to w oczywisty sposób na ich stan zdrowia, zdolność do podejmowania działań i poczucie własnej sprawczości. W większym stopniu ufali również innym ludziom i państwowym instytucjom. W przeciwieństwie do eksperymentu w Indiach, nie zauważono większego wpływu na zatrudnienie i aktywizację zawodową. Jest to zrozumiałe, gdy weźmiemy pod uwagę znaczne różnicę w warunkach społeczno-gospodarczych w tych krajach.

Eksperyment wykazał ponadto wiele problemów, z jakimi zmagają się klasyczne formy ubezpieczeń społecznych. Przede wszystkim należy zauważyć, że zasiłki i renty generują znaczne ilości uciążliwej, upokarzającej oraz kosztownej biurokracji. Wprowadzenie BDP umożliwiłoby zniesienie części świadczeń socjalnych (szczególnie tych najmniej efektywnych np. zasiłek dla bezrobotnych). To zlikwidowałoby cały szereg kosztów administracyjnych, gdyż przy tego typu świadczeniach zatrudnionych jest mnóstwo ludzi, którzy zbierają wnioski, weryfikują, a potem regularnie sprawdzają petentów. Kluczową kwestią jest tu nie tylko koszt, ale i wyraźna stygmatyzacja osób pobierających zasiłki. Jeżeli polityka skierowana jest wyłącznie do potrzebujących, to ubiegając się o nią, przyznajemy się do nieradzenia sobie w życiu, do bycia „przegranymi”. W kapitalistycznej kulturze sukcesu, merytokracji, konkurencji i zaradności, wiąże się to z poczuciem wstydu i lęku. Jak przyznaje jeden z uczestników fińskiego programu pilotażowego:

„To była wielka ulga, ponieważ pozbyłem się całej biurokracji - wspomina. - Nie musiałem wypełniać żadnych formularzy ani uczęszczać na zajęcia, na których uczą cię, jak zrobić CV i tego typu rzeczy. Mogłem skoncentrować się na mojej pracy, czyli pisaniu książek i opowiadań” (Matthews, 2020).

Nietrudno dojść do wniosku, że poczucie bezpieczeństwa, które zapewnia regularny dochód, w połączeniu z brakiem stresu związanego z koniecznością nawigowania meandrów systemu ubezpieczeń dodaję motywacji i energii do działania. Innymi słowy: „kiedy czujesz się bezpiecznie, czujesz się wolny, a jeśli czujesz się wolny, stajesz się kreatywny, a jeśli jesteś kreatywny, stajesz się produktywny” (Muraja, 2019). Kolejną przewagą BDP jest fakt, że pozwala ominąć tzw. pułapkę bezrobocia, która stanowi plagę państw opiekuńczych. Jeżeli dane świadczenie przyznawane jest tylko bezrobotnym, to ma wyraźnie negatywny wpływ na motywację ludzi do pracy, ponieważ powoduje ona utratę zasiłku. W momencie, gdy pensja jest stosunkowo niska, podejmowanie ryzyka związanego z zatrudnieniem jest zwyczajnie nieopłacalne. Podobnie sprawa ma się ze świadczeniami, które związane są z kryterium określonego poziomu dochodów.

Uważam, że wprowadzenie bezwarunkowego dochodu podstawowego jest przede wszystkim kwestią zabezpieczenia wolności jednostki i realizacji zasady sprawiedliwości społecznej. Argumenty natury ekonomicznej są ważne, ale względy moralne i etyczne powinny kierować całym przedsięwzięciem. BDP jest próbą urzeczywistnienia idei społeczeństwa egalitarnego, wolnego od ubóstwa i wyzysku. Stanowi również materialny wyraz przekonania, że każdą jednostkę należy traktować jako wolną i równą oraz że każdy zasługuję na szacunek i godne życie.

Autor: Bartosz Cieśla

 

Bibliografia

Government of India, Ministry of Finance (2017), Universal Basic Income: A Conversation With and Within the Mahatma. 2016-2017. Economic Survey. Chapter 9, https://www.indiabudget.gov.in/budget2017-2018/es2016-17/echap09.pdf (dostęp 12.05.2021).

GUS (2022), Ubóstwo w Polsce w latach 2019 i 2020, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/ubostwo-pomoc-spoleczna/ubostwo-w-polsce-w-latach-2019-i-2020,1,10.html (dostęp 11.05.2021).

IPiSS (2022), Poziom i struktura minimum socjalnego w IV kwartale 2021 r., https://www.ipiss.com.pl/?zaklady=minimum-socjalne (dostęp 26.04.2022).

Kela (2020), Results of Finland's basic income experiment: small employment effects, better perceived economic security and mental wellbeing, https://www.kela.fi/web/en/news-archive/-/asset_publisher/lN08GY2nIrZo/content/results-of-the-basic-income-experiment-small-employment-effects-better-perceived-economic-security-and-mental-wellbeing (dostęp 12.05.2021).

Klenert D., Fernandez-MacÌas E., Anton J. (2020), Do robots really destroy jobs? Evidence from Europe, https://ec.europa.eu/jrc/sites/jrcsh/files/jrc118393.pdf (dostęp 11.05.2021).

Kukołowicz, P., Szarfenberg, R., Trzeciakowski, R. (2020), Bezwarunkowy Dochód Podstawowy. Nowy pomysł na państwo opiekuńcze?, Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa, https://pie.net.pl/wp-content/uploads/2021/02/PIE-Raport_Bezwarunkowy-dochod.pdf (dostęp 10.05.2021).

Matthews A. (2020), Does Finland show the way to universal basic income?, Deutsche Welle https://www.dw.com/en/does-finland-show-the-way-to-universal-basic-income/a-53595886 (dostęp 12.05.2021).

Muraya T, (2019), Perustulokoe-eläin, wydawnictwo Vastapaino.

Standing G. (2013), Unconditional Basic Income: Two pilots in Madhya Pradesh A Background Note prepared for the Delhi Conference, May 30-31, 2013, https://web.archive.org/web/20180910212532/http://www.guystanding.com/files/documents/Basic_Income_Pilots_in_India_note_for_inaugural.pdf (dostęp 11.05.2021).

Standing G. (2017), Basic Income: And How We Can Make It happen, wydawnictwo Penguin Books.

Szlinder M. (2018), Bezwarunkowy dochód podstawowy, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Światowe Forum Ekonomiczne (2020), The Future of Jobs Report. October, 2020, http://www3.weforum.org/docs/WEF_Future_of_Jobs_2020.pdf (dostęp 11.05.2021).